شربت خانه ها؛ میعادگاه هنرمندان

معماری شربت خانه
محفل شربت خانه ها در ایران از سابقه طولانی برخوردار است. این بناها عموماً در مکانی احداث می شدند که جمعیت زیادی در آن رفت و آمد داشت. برای نمونه می توان به شربت خانه هایی در راستــه بازارهــا ( بازار قیصریــه اصفهان)، باغ ها ( باغ امیر طبس) ، خانقاه ها ( خانقاه سید واقف نطنـــز) ، ارامگاه هــا ( آرامگـــاه شیخ صفی الدین در اردبیل ) ، تکایا ( تکیه ملاباشی تبریز)، حسینیه ها (حسینیــه امینی هــای قـزوین) و آب انبــارها (آب انبار جهرم) اشاره کرد. در بررسی شربت خانه های موجود می توان آن ها را ازنظر  عملکرد به دو دسته حکومتی و مردمی دسته بندی کرد: 

شربت خانه های حکومتی

شربت خانه شــاهی سر در قیصریه بازار اصفهان 
سر در قیصریه بازار اصفهان، واقع در شمال میدان نقش جهان در سال 1029 ه. ق و به دستور شاه عباس اول بنا شده است. فضاهای داخلی طبقه اول سر در قیصریه زمانی مشتمل بر تالارهای متعدد و زیبایی موسوم به شربت خانه بوده است که در ایام خاصی، از آن برای پذیرایی میهمانان پادشاه قبل ازاینکه به حضور شاه برسند استفاده می شده و سایر مواقع نیز به عنوان محلی عمومی و یا مخصوص اعیان و اشراف و برای گذراندن اوقات فراغت بوده است. 

شربت خانه های مردمی
 شربت خانه خانقاه سید واقف نطنز 
شربت خــانه خانقــاه واقع در باغی در نزدیکی خانقــاه افوشتــه نطنــز، برای پذیــرایی از عزاداران امام حسین ( ع) در دهه های محرم استفاده می شده است. ساختمان مربوط به دوره تیموری است و در سال 876 ه . ق ساخت آن به همراه تزییناتش پایان یافته است . این بنا در عصر سید واقف به نام چهار صفه مشهور بوده و اصطلاح شربت خانه در سده های بعدی به آن اطلاق شده است. 
ساختمـــان شربت خانه در حــال حاضر وضعیت مناسبی ندارد و بقایای آن نمایانگر دو طبقه بودن این ساختمان در زمان گذشته است. از طبقه دوم جز دیــواری کوتــاه با پوشش کاشی های شش بر و جای حوضی کوچک چیز دیگری به جای نمانده است. 

پایان رونق شربت خانه و آغاز رونق قهوه خانه
بعد از اینکه در زمان شاه اسماعیل اول ساری قمیش های عثمانی که به جرم شیعه بودن از سرزمینشان به ایران کوچ کردند، با خود قهوه را به ایران آوردند. در نتیجه شربت خانه ها جای خود را به قهـــوه خانه هایی دادند که سوغات ترک ها در آن نوشیده می شد. در حقیقت به تدریج که مردم با ایران آشنا می شدند، قهوه رانیز می شناختند و چــــون از آشامیدن قهوه لذتی بیش از شربت می بردند ، تدریجاً نام «قهوه خانه» جنبه عام تری یافت و شربت خانه ها تبدیل به قهوه خانه شدند. با وجودی که شربت خانه ها رونق خود را از دست دادند، ولی پس ازدوره صفویه هم، همچنان نوشیدن شربت در میان ایرانیان متداول بوده و در قهوه خانه ها به اقتضای فصل، نوشیدنی های خنگ و گرم نوشیده می شده است. 
سپس با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه در مناطق شمالی ایران و ذائقه پذیر شدن طعم چای دم کرده در بین مردم، کم کم چای جای قهوه را در قهوه خانه گرفت و از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری نوشیدن چای در قهوه خانه ها رایج شد ، ولی همچنان نام قهوه خانه بر این چایخانه ها باقی ماند. در دوره قاجار ، به خصوص دوره پادشاهی ناصرالدین شاه ( 1314 – 1264 ق) زمینه برای گسترش قهوه خانه در شهرهای بزرگ، از جمله شهر تهران فراهم شد. 

نتیجه گیری
با نگاه به معمــاری سنتی ایران ، شاهد فضاهـــای تجمعی همچون شربت خانه و قهوه خانه هستیم که نقش مهمی در زندگی اجتماعی ایرانیان داشته است، چنین فضاهایی میعادگاه فضلا، نویسندگان، شعرا و سایر هنرمندان بوده که با توجه به محــدودیت رسـانه های گروهی، آثار و  نوشته های خود را برای حاضران می خواندند و همین امر باعث می شد تا افراد از صنف و طبقات مختلف جامعه در این محیط ها رفت و آمد کنند. شربت خانه فضای مرکزی سر پوشیده ای  به صورت چهار یا هشت گوش بوده است،ساخته شده از آجر که سکوها و صفه هایی دور تا دور آن جهت نشستن و آسودن مردمان داشته است . بنا دارای آرایه بنــدی های گونــاگون همچــون آجر کاری و کاشیکاری بوده که نشان از حس هنری گذشتگان دارد. علاوه بر فضای داخلی ساختمان شربت خانه، ایوان هایی نیز در فضای خارجی وجود داشــته که برای پذیرایی مشتریان در فصل های گرم سال استفاده می شده اند.