می گویند که نوشابه سازی را "میرزای تونی" بــه ایـــران آورده است. او کیســـــت؟ کسی نمی داند. آرشیو ملی ایران، مشروح مذاکرات مجلس و آرشیــو مجلس هیچ سرنخی از این فرد به دست نمی دهد. آنچه که معروف است فاضل تونی شأنش اجل از نوشابه سازی است. با این حال گفته شده که او بعدها ورشکسته شد. این موضوع ذهن را به سمت کارخانه نوشابه سازی آلپاین می برد.
بعد از تونی، فردی به نام "میرهاشم آرین" در تبریز، کارخانه ورشکسته شــده آلپاین را خرید و ســال ۱۳۴۱ با ســرمایه برادران ساهاکیان، از سرمایه داران معروف تبریزی، قراردادی برای تولید نوشابه با کمپانی کوکاکولا منعقد کرد. به این ترتیب با آغاز به کار این کارخانه که در بلوار دانشگاه تبریز واقع بود، زمینه برای اشتغال تعداد زیادی فراهم شد. این کارخانه بزرگ ترین کارخانه تولید نوشابه غیرالکلی در تبریز بود و با شبکه منظم توزیع در سطح منطقه، یعنی در استان های آذربایجان شرقی و غربی، حتی قسمتی از غرب کشور توزیع می شد.
اما این نخستین نوشابه سازی موفق ایرانی نبود چرا که هشت سال قبل تر، شرکت زمزم تولید نوشابه خود را آغاز کرده بود. مــوسس شـــرکت، "حبیب ثــابت" بود. او ابتـــــدا تحت لیســـانس پپسی کولای بین المللی تولید خود را آغاز کرد، اما آن طور که در سایت شرکت زمزم نوشته شده است: «به دلیل عدم تطبیق ذائقه مردم با این نوشابه موفقیتــی به دست نیاورد که این امر سبب توزیع مجانی نوشابه همراه با جایزه گردید.» اگرچه موسسان کارخانه های نوشابه سازی امید چندانی به بازگشت سرمایه شان در کوتاه مدت نداشتند، اما جامعه ی در حال تحول دهه ۵۰ ، بخوبی پذیرای بطری های این شرکت و شرکت ساسان یکسال بعد از زمزم شد.
موفقیت ساسان به دلیل عرضه نوشابه های زرد(نارنجی) بود که مشتریان زیادی داشت
موسس ساسان مشخص نیست. آنچه معلوم است این شرکت محصـــولات دو برند «کانـــادا درای» و «سوپـــر کولا» را تولیــد می کرد. ساسان به اندازه ای موفق ظاهر شد که سال ۱۳۵۴ وارد بورس اوراق بهادار تهران شد. برخی می گویند موفقیت ساسان به دلیل عرضه نوشابه های زرد(نارنجی) بوده که مشتریان زیادی داشته است. ساسان به حدی کار خود را گسترش داد که شرکتی با عنوان شیشه و گاز شوگا تاسیس کرد که کارویژه آن تولید شیشه های مصرفی ساسان بود.
تاریخ نوشابه سازی در ایران، یک سر هم در مشهد دارد؛ جایی که مرحوم حاج یزدی شرکت نیسان شرق یا همان خوشگوار را تاسیس کرد. خوشگوار از ابتدا با کوکاکولا قرارداد همکاری بست.اما شرایط نوشابه ساز ها بعد از انقلاب، کاملا متفاوت شد. کوکاکولای تبریز که توانسته بود از موج اول مصادره ها سالم بیرون بیاید و حتی سال ۱۳۵۸ کارخانه دومی در تبریز بنا کند، نهایتا سال ۵۹ مصادره شد.
دیدن خط تولید شرکت زمزم از پشت شیشه های مشرف به خیابان آزادی، برای برخی عابران و رهگذران جالب توجه است
زمزم هم مصــادره شد و به عنوان یک شـرکت مادرتخصصی زیرنظر بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی شروع فعالیت کـرد. دیـدن خط تولید این شرکت از پشت شیشه های مشرف به خیابان آزادی، هنوز هم برای برخی عابران و رهگذران جالب توجه است. شرکت زمزم در حال حاضر تعداد زیادی کارخانه در سراسر ایران دارد. زمزم در سایت خود، درباره فعالیتش بعد از انقلاب به ماجرای قطع وابستگی به پپسی و کوکاکولا اشاره کرده و نوشته است: «سال ۱۳۵۹ اقدام به ایجــاد واحــد تحقیق و توسعه نمودیـم که آزمایشگاه این واحد اردیبهشت ۱۳۶۰ شروع به فعـالیت کرد. این آزمایشگاه تلاش شبانه روزی خود را در جهت فرموله کردن و تهیه اسانس ها و مواد لازم جهت عصاره سازی متمرکز نمود و شهریور۱۳۶۰ موفق به فرموله کردن عصاره پپسی و متعاقب آن عصاره پرتقالی گردید. شرکت زمزم جهت رهایی از وابستگی خارجی در زمینه مواد اولیه نیز اقداماتی را آغاز کرد که اولین قدم در این زمینه تغییر شیشه های نوشابه با آرم پپسی بود که بتدریج با قالب جدید با آرم زمزم به بازار عرضه شد. همزمان، زمزم منابع تهیه عصاره خود را نیز تعویض نمود و خود را از قرارداد استعماری هر عصاره به مبلغ ۳۰۰ دلار پپسی کولا رها و در عوض عصاره هــایی با قیمت بسیار ارزان تر تهیه کرد.»
ساسان ماجرای جالب تری دارد با مصادره این شرکت بعد از انقلاب اسلامی، مدیریت آن به حوزه علمیه خواهران یا جامعه الزهرا (س) واگذار شد. کار این شرکت تا مدتی روبه راه بود به طوری که کارخانه جدیدی در قزوین، در سال ۱۳۷۴ تاسیس کرد. اما افول شرکت در سال های اخیر و اخراج آن از بورس، زمینه خصوصی سازی ساسان را به وجود آورد که البته برخی معتقد بودند این خصوصی سازی به دردهای این شرکت افزود، چرا که بحران های کارگری زیادی برای آن به وجود آورد. با این حال ساسان در سه سال اخیر باز هم به تولید بازگشته است و در حال حاضر برندهای پپسی، پارسی کولا، شادنوش و پارسی را تولید می کند.
اما خوشگوار را باید خوشبخت ترین نوشابه سازی بعد از انقلاب دانست، چرا که فراز و نشیب کمی در دوران حیات خود داشته و امروز هم فردی از خاندان یزدی بر این شرکت مدیریت می کند.
خوشگوار را باید خوشبخت ترین نوشابه سازی پس از انقلاب دانست.
خوشگوار که پیش از انقلاب با کوکاکولا قرارداد همکاری داشت، بعد از انقلاب هم این همکاری را ادامه داد تا این که سال ۱۳۶۳ ورود عصاره این نوشابه به ایران ممنوع شد. در این زمان خوشگوار به سمت استفاده از فرمول ایرانی ساخت نوشابه رفت. فرمول ساخت دکتر فرخ سرمد که بعدها در قالب شرکت صنایع غذایی ایران درآمد و در شهر نوشهر به تولید عصاره نوشابه پرداخت.
البته این پایان ماجراهای تاریخی نوشابه سازی در ایران نبود. شرکت نوشاب سال ۱۳۷۰، با خرید کارخانه شمس تهران تصمیم به تولید کوکاکولا در ایران گرفت. شرکت کوکاکولا نیز با امضای قراردادی به مبلغ ۱۵ میلیون دلار ۲۷ درصد سهام شرکت را در اختیار گرفت و همکاری برای تولید کوکاکولا آغاز شد. به این ترتیب کوکاکولا اولین شرکت خارجی لقب گرفت که بعد از انقلاب در ایران سرمایه گذاری می کرد. با امضای قرارداد، حدود ۴۰ میلیون بطری با آرم کوکاکولا تهیه و تولید نوشابه نیز سال ۱۳۷۳ آغاز شد، اما یک سال بعد با وضع تحریم های آمریکا، همکاری کوکاکولا با ایران متوقف و شرکت نوشاب از دریافت فرمول تولید کوکاکولا محروم شد. این تنها بدشانسی نوشاب نبود؛ چرا که شرکت خوشگوار هم توانسته بود عصاره های نوشابه را وارد ایران و نوشابه های کوکاکولای خود را حتی زودتر از نوشاب وارد بازار کند. این گونه بود که نوشاب، نتوانست سهم زیادی از بازار را نصیب خود کند.
تاریخ نوشـــابه سازی در ایران معجونی است از ســـرمایه داری دوران پهلــوی و دولتی سازی بعد از انقلاب و همچنین همکاری شرکت هــای بزرگ آمریکایی تولید نوشابه با شرکت های ایرانی تولیدگر با این سابقه جذاب هنوز باید غصه خورد که چرا کاری برای مستندسازی آن انجام نشده است و چرا هنوز نمی دانیم میرزای تونی کیست که طعم نوشابه را به ایرانیان چشانده است.
